Sociaal-emotioneel leren en burgerschap: waarom het verschil belangrijk is
Steeds meer scholen zetten sociaal-emotioneel leren (SEL) in als onderdeel van hun burgerschapslessen. En dat is logisch: SEL helpt leerlingen om zichzelf beter te begrijpen, samen te werken en goed met anderen om te gaan. Het draagt bij aan een veilige klas en aan sociale vaardigheden die elke leerling nodig heeft. Maar SEL is niet hetzelfde als burgerschapsonderwijs. In dit artikel gaan we daar dieper op in.
SEL ≠ burgerschap
Sociaal-emotioneel leren is niet hetzelfde als burgerschapsonderwijs. En als je die twee begrippen door elkaar haalt, mis je iets essentieels. Burgerschapsonderwijs gaat namelijk niet alleen over jezelf en de mensen om je heen, maar ook over de samenleving, democratie, macht, verschil en verantwoordelijkheid.
In de publicatie ‘Burgerschap en sociaal-emotioneel leren’, geschreven door Hessel Nieuwelink (lector burgerschapsonderwijs aan de Hogeschool van Amsterdam), wordt haarfijn uitgelegd hoe SEL en burgerschap zich tot elkaar verhouden. Ze overlappen op sommige punten, maar verschillen op cruciale onderdelen.
Wij hebben deze publicatie voor je doorgenomen en halen de belangrijkste punten er voor je uit. In dit blog lees je:
wat SEL precies is,
wat burgerschapsonderwijs toevoegt,
en waarom het belangrijk is dat je die twee bewust van elkaar blijft onderscheiden.
Wat is sociaal-emotioneel leren (SEL)?
Sociaal-emotioneel leren (SEL) draait om de persoonlijke ontwikkeling van leerlingen. Het helpt ze om te gaan met hun eigen gevoelens, relaties met anderen op te bouwen en zich bewust te worden van hun gedrag. Zo leren ze zichzelf beter kennen, conflicten oplossen en samenwerken met klasgenoten.
Binnen SEL worden vijf belangrijke competenties onderscheiden:
- Zelfinzicht - Je eigen emoties, gedachten en gedrag herkennen en begrijpen.
- Zelfregulatie - Je impulsen onder controle houden, omgaan met stress en doelgericht blijven.
- Empathie (besef van de ander) - Inleven in de gevoelens en perspectieven van anderen.
- Relaties hanteren - Gezonde relaties opbouwen, samenwerken en conflicten op een goede manier oplossen.
- Verantwoordelijke keuzes maken - Nadenken over gevolgen van gedrag en rekening houden met jezelf, anderen en de situatie.
Deze vaardigheden helpen leerlingen om zich prettig en veilig te voelen in de klas. Denk aan leerlingen die elkaar helpen tijdens groepswerk, kinderen die sorry durven zeggen of leerlingen die hun grenzen aan kunnen geven. Als leerkracht zie je het effect vaak terug in de sfeer, het gedrag en de veerkracht van je klas.
SEL richt zich vooral op de directe sociale omgeving van de leerling: zichzelf, hun klasgenoten, hun leraar. Het is dus vooral actief op microniveau - en daar is niks mis mee. Maar dat betekent ook dat het iets anders is dan leren over de samenleving of democratie. Daar komt burgerschapsonderwijs in beeld.
Wat is burgerschapsonderwijs dan wél?
Burgerschapsonderwijs gaat over meer dan sociaal gedrag of ‘lief zijn voor elkaar’. Het draait om hoe leerlingen zich verhouden tot de samenleving. Hoe ze omgaan met verschillen. Hoe ze leren dat hun stem telt. En dat ze verantwoordelijkheid kunnen nemen, niet alleen voor zichzelf, maar ook voor anderen en voor de wereld om hen heen.
In burgerschapsonderwijs leer je leerlingen nadenken over macht, verschil, conflict en gedeelde waarden. Je laat ze oefenen met discussies waarin ze het niet eens zijn. Je helpt ze ontdekken dat in een democratie niet altijd één juist antwoord bestaat en dat dat juist de bedoeling is.
Subsidieregeling Burgerschap
Aanvragen subsidie door onderwijsinstellingen
Met de subsidieregeling Schurende Gesprekken zijn een aantal programma's en trainingen van Docentenbijscholing voor scholen 100% gratis. Deze trainingen van Docentenbijscholing zijn door het Expertisepunt Burgerschap erkend als subsidiabel programma.
Maak een keuze uit een van de trainingen en programma's. Bel, app of mail gerust contact met ons op om te overleggen.
Onder deze subsidieregeling vallen o.a. de volgende trainingen:
Burgerschap kent twee kanten:
Voegen - leerlingen leren hoe de samenleving werkt en hoe ze daaraan kunnen meedoen.
Vormen - leerlingen leren dat ze de samenleving ook kunnen veranderen, bevragen en verbeteren.
Dat vraagt om meer dan samenwerken. Het vraagt ook om het leren omgaan met dilemma’s: Wat doe je als vrijheid en gelijkheid botsen? Mag je altijd alles zeggen? En hoe ga je om met meningen die haaks staan op de jouwe?
In de klas kun je dat doen door leerlingen:
te laten stemmen over een klasregel en daarna te bespreken of de minderheid zich gehoord voelt,
samen na te laten denken over een maatschappelijk probleem en verschillende oplossingen te vergelijken,
in gesprek te brengen over actuele onderwerpen, ook als die ongemakkelijk zijn.
Zo maak je van je klas een veilige plek, een mini-samenleving waarin leerlingen oefenen met democratie.
Hoe verhouden SEL en burgerschap zich tot elkaar?
Sociaal-emotioneel leren en burgerschapsonderwijs zijn niet hetzelfde, maar ze hebben wel met elkaar te maken. Je kunt SEL zien als een basisvoorwaarde voor goed burgerschapsonderwijs.
Leerlingen die zichzelf goed kennen, emoties kunnen reguleren en met anderen kunnen omgaan, hebben een voorsprong als het gaat om burgerschapsvorming. Ze durven hun mening te geven, luisteren beter naar anderen en kunnen zich verplaatsen in een ander perspectief. Zonder die vaardigheden is deelnemen aan een gesprek over samenleving of politiek veel moeilijker.
Daarom zijn vooral de intrapersoonlijke SEL-competenties (zoals zelfkennis en zelfregulatie) belangrijk als fundament. Je zou kunnen zeggen: SEL helpt leerlingen om stevig te staan, burgerschap leert ze waar ze voor willen staan.
Daarnaast raken sommige interpersoonlijke SEL-competenties ook direct aan burgerschap. Denk aan:
empathie - kunnen zien dat iemand anders anders denkt, en dat oké vinden,
verantwoordelijke keuzes maken - rekening houden met jezelf én de groep.
Toch is het belangrijk dat je SEL niet verwart met burgerschap. SEL helpt leerlingen omgaan met hun directe omgeving. Burgerschap vraagt om een bredere blik: op machtsverhoudingen, verschillen in de samenleving en jouw plek daarin. Je hebt SEL dus nodig, maar het is geen vervanging voor burgerschapsonderwijs.
In de praktijk betekent dat: besteed aandacht aan SEL, maar werk daarnaast ook gericht aan burgerschapskennis, maatschappelijke vraagstukken en het oefenen van democratische vaardigheden.
Zes fundamentele verschillen tussen SEL en burgerschap
Hoewel SEL en burgerschap soms op elkaar lijken, zijn ze op een aantal belangrijke punten echt verschillend. Hieronder zie je zes duidelijke verschillen, met uitleg én voorbeelden uit de praktijk.
1. Schaalniveau: van ik naar samenleving
SEL speelt zich vooral af op microniveau: in de klas, met jezelf en directe klasgenoten.
Burgerschap gaat ook over het meso- en macroniveau: de wijk, de samenleving, de politiek.
Voorbeeld: bij SEL leer je een ruzie oplossen met een klasgenoot. Bij burgerschap denk je na over hoe conflicten in de samenleving worden aangepakt en welke rol jij daarin hebt.
2. Gerichtheid: van bekende naar onbekende
SEL richt zich op mensen dichtbij: klasgenoten, vrienden, leraren.
Burgerschap vraagt dat je je ook kunt verplaatsen in De Ander: iemand met een andere achtergrond, overtuiging of levensstijl.
Voorbeeld: bij SEL leer je samenwerken met een vriend. Bij burgerschap leer je luisteren naar iemand die iets vindt waar jij het totaal mee oneens bent.
3. Kennisdomein: van jezelf naar samenleving
SEL draait vooral om zelfkennis en inzicht in je gedrag.
Burgerschap draait om kennis van de samenleving, zoals hoe democratie werkt, wat je rechten zijn, en hoe beleid tot stand komt.
Voorbeeld: bij SEL bespreek je hoe je met stress omgaat. Bij burgerschap bespreek je waarom er verkiezingen zijn en hoe je invloed kunt uitoefenen.
4. Waarden en ontwikkeling: van groei naar perspectief
SEL gaat vaak uit van een duidelijk groeimodel: meer zelfvertrouwen, beter gedrag, constructieve keuzes.
Bij burgerschap draait het om meerdere perspectieven. Wat ‘goed’ is, hangt af van het standpunt.
Voorbeeld: bij SEL stimuleer je positief gedrag. Bij burgerschap daag je leerlingen uit om te denken over lastige dilemma’s, zoals: moet je altijd eerlijk zijn, ook als het pijn doet?
5. Samenwerking vs. conflict
SEL zoekt de harmonie: leerlingen leren samen te werken, conflicten te voorkomen.
Burgerschap erkent dat conflict erbij hoort en dat je moet leren omgaan met botsende waarden en belangen.
Voorbeeld: bij SEL los je samen een probleem op. Bij burgerschap leer je dat niet iedereen hetzelfde wil, en dat daar discussie over mag zijn.
6. Doelstelling: aanpassen of veranderen
SEL helpt leerlingen zich aan te passen aan bestaande regels en sociale situaties.
Burgerschap daagt leerlingen ook uit om die regels kritisch te bevragen en waar nodig te willen veranderen.
Voorbeeld: bij SEL leer je meedoen in de klas. Bij burgerschap leer je hoe je iets in de klas of school kunt verbeteren als je ergens niet achter staat.
Door deze verschillen scherp te houden, zorg je ervoor dat beide onderdelen - SEL én burgerschap - hun eigen plek krijgen in je les. Ze versterken elkaar, maar zijn niet inwisselbaar.
Waarom dit verschil ertoe doet in de klas
Als je SEL en burgerschap op één hoop gooit, komt burgerschap al snel in de schaduw te staan. Veel scholen besteden wél aandacht aan sociaal gedrag, samenwerken en emoties, maar laten thema’s als macht, verschil en verantwoordelijkheid liggen. En dat is zonde.
Sociaal-emotioneel leren helpt je klas goed draaien. Leerlingen leren luisteren, delen, sorry zeggen en hulp vragen. Maar dat betekent nog niet dat ze weten hoe een democratie werkt. Of hoe je omgaat met meningsverschillen. Of hoe je actie kunt voeren tegen iets dat je oneerlijk vindt.
Democratisch onderwijs vraagt meer dan empathie. Het vraagt dat je leerlingen leert omgaan met complexiteit. Dat ze leren dat er niet altijd één goed antwoord is. En dat het oké is om het niet met elkaar eens te zijn, zolang je daar op een respectvolle manier over in gesprek kunt gaan.
In de praktijk betekent dit dat je als docent soms twee sporen bewandelt:
Je helpt leerlingen zichzelf en elkaar beter begrijpen (SEL),
én je leert ze kritisch nadenken over de wereld om hen heen (burgerschap).
Alleen als je dat onderscheid helder houdt, kun je beide domeinen goed vormgeven. En geef je leerlingen wat ze echt nodig hebben: persoonlijke groei én maatschappelijke vorming.
Wat kun jij als school of team hiermee doen?
Als je sociaal-emotioneel leren en burgerschap helder van elkaar onderscheidt, kun je ze ook allebei sterker maken. Dat begint met een bewuste keuze: wat willen jullie leerlingen meegeven én waarom?
1. Ontwikkel een aparte visie op SEL en burgerschap
Zet niet alles onder de noemer 'burgerschap'. SEL is waardevol op zichzelf. En burgerschap verdient een eigen plek. Zoek de verbinding waar het logisch is, maar houd de doelen en aanpakken uit elkaar.
2. Gebruik SEL als basis, niet als vertrekpunt
Leerlingen die zichzelf beter kennen, kunnen zich makkelijker verhouden tot anderen. Maar daar begint burgerschap pas. Bouw je burgerschapsleerlijn dus niet óp SEL, maar verder vanaf SEL. Bijvoorbeeld met thema’s als rechtvaardigheid, invloed, gelijkheid en democratische besluitvorming.
3. Maak ruimte voor verschil, conflict en macht
Burgerschap betekent niet dat iedereen het altijd met elkaar eens is. Integendeel. Geef leerlingen de ruimte om te oefenen met meningsverschillen, om belangen af te wegen en om invloed te leren uitoefenen.
Voorbeeld: bespreek een lokaal probleem en laat leerlingen verschillende oplossingen bedenken, inclusief de nadelen.
4. Stimuleer kritisch denken en betrokkenheid
Laat leerlingen nadenken over vragen zonder vast antwoord. Wat betekent vrijheid? Wanneer is iets eerlijk? Wat zou jij doen als je burgemeester was?
Voorbeeld: laat leerlingen een petitie opstellen of een debat organiseren rond een onderwerp dat ze zelf belangrijk vinden.
5. Gebruik de publicatie van Nieuwelink als startpunt
De publicatie ‘Burgerschap en sociaal-emotioneel leren’ van Hessel Nieuwelink biedt taal, kaders en voorbeelden om als team mee aan de slag te gaan. Gebruik het om in gesprek te gaan over jullie visie en keuzes.
SEL én burgerschap: geef ze elk hun plek
Sociaal-emotioneel leren is belangrijk. Burgerschapsonderwijs ook. Maar ze zijn niet hetzelfde en het is goed om dat verschil scherp te houden. Als je SEL en burgerschap los van elkaar durft te bekijken, kun je ze allebei sterker maken.
De publicatie ‘Burgerschap en sociaal-emotioneel leren’ van Hessel Nieuwelink biedt hierbij waardevolle handvatten. De tekst is geschreven in opdracht van de PO-Raad en Stichting School & Veiligheid en geeft je als schoolteam taal, richting en een stevig inhoudelijk kader.
Gebruik het als basis voor je eigen visie. Stel vragen. Zoek de spanning op. En kies bewust: wat wil jij leerlingen meegeven over henzelf én over de samenleving?
Subsidieregeling Burgerschap
Aanvragen subsidie door onderwijsinstellingen
Met de subsidieregeling Schurende Gesprekken zijn een aantal programma's en trainingen van Docentenbijscholing voor scholen 100% gratis. Deze trainingen van Docentenbijscholing zijn door het Expertisepunt Burgerschap erkend als subsidiabel programma.
Maak een keuze uit een van de trainingen en programma's.
Bel, app of mail gerust contact met ons op om te overleggen.
Onder deze subsidieregeling vallen o.a. de volgende trainingen:
0 comments