Share
Streektalen of dialecten zijn volwaardige talen met hun eigen ontwikkelingen. Jongere generaties spreken die talen echter steeds minder, en dat is jammer. Het is hoog tijd om de dialecten te omarmen, juist in het onderwijs, dat hierin een grote rol kan spelen en er zelfs voordeel uit kan halen.
Else Klomps
Waar komt het Nederlands vandaan?
Van oorsprong kent elke regio, en soms zelfs elk dorp, zijn eigen spreektaal: het dialect. Geleidelijk aan veranderen de lokale dialecten in regionale talen, maar de lokale herkomst is nog steeds duidelijk: binnen een straal van tien kilometer zijn er nog verschillen waarneembaar in uitspraak of woordenschat. De dialecten zijn vele eeuwen oud, veel ouder dan het Nederlands dat ervan is afgeleid. In feite is het standaard Nederlands een kunstmatige eenheidstaal, een soort gemiddelde, vooral gebaseerd op de spreektalen van grotere steden in het westen van het land.
De behoefte aan een eenheidstaal is begrijpelijk; het vereenvoudigt de communicatie met andere streken in het land. Geleidelijk aan ontwikkelt de eenheidstaal, die eerst vooral een schrijftaal is, zich tot spreek- én schrijftaal. Uiteindelijk is deze kunstmatige taal uitgegroeid tot het standaard Nederlands zoals we het nu kennen. Dat heeft geleid tot een enorme verschraling van het taalaanbod; de eigen lokale en regionale talen zijn naar de achtergrond geschoven en bijna verdwenen.
Dat komt onder andere omdat lange tijd wordt gesproken over Algemeen Beschaafd Nederlands. Dit suggereert dat spreektalen zoals de dialecten niet beschaafd zouden zijn. Zo is een negatief oordeel over de regionale talen ontstaan waardoor de dialecten naar de achtergrond zijn verdwenen; een grote verarming van de taalculturen en een verarming voor de mensen zelf.
Van Nederlands praoten word ik zo meu, daor mo-k zo bie naodenken.
Veurda-k de weurde evonden hebbe……. ”
Identiteit, taal en cultuur
Taal is een onderdeel van je zijn. Je eigen taal is dé manier om uitdrukking te geven aan alles wat je bezighoudt. Neem je iemand de eigen taal af, dan ontneem je hem een groot deel van zijn identiteit en communicatievermogen. Die twee pijlers zijn van levensbelang; niet voor niets is in de zorg grote behoefte aan mensen die de taal van een streek spreken of ten minste verstaan. Het verklaart ook waarom mensen, van jong tot oud, steeds terugvallen op hun eigen taal: daarmee zijn ze pas compleet; daarmee kunnen ze uitdrukken wie ze zijn en hoe ze zich voelen.
Daarnaast verbindt het dialect ons met het verleden; met onze voorouders en met onze streek. Dat zijn de wortels van onze identiteit. Dialect blijven spreken of weer leren spreken doet recht aan onze geschiedenis en tradities en houdt ze levend. Het versterkt de eigen identiteit en gemeenschapszin. Dialect is meer dan een taal; het is een culturele uiting van de regio.
Een kikker noemt men in het Achterhoeks ne kikvos, in het Duits ein Frosch, en in het Engels a frog.
Een ooievaar wordt ne stork, eine Storche of a storch genoemd.
Laarzen zijn stevvels, Stiefel of boots.
Hoe meer talen je spreekt, hoe groter je wereld. Alleen dat is al een goede reden om het dialect van de streek weer terug te brengen in de klas. Maar er is meer: een meertalige opvoeding doet iets met je brein; dat wordt er leniger van. Bovendien bevordert het inzetten van het dialect in de klas de integratie van kinderen die het Nederlands pas als tweede taal leren. Zij zijn geen uitzondering meer; ook in Nederland geboren kinderen spreken een thuis een eigen taal.
Je thuistaal mogen spreken op school is een erkenning van je identiteit, je eigenheid. Je kunt meer jezelf zijn, en dat is positief voor je zelfbeeld, ook voor een kind. Dat geldt zelfs als het kind het dialect niet meer spreekt maar alleen nog hoort van bijvoorbeeld opa en oma: door het erkennen van de taal erken je de omgeving van het kind. Zo groeit het zelfvertrouwen; nog een prettige bijkomstigheid van de inzet van meer talen in de klas. Want: heb je meer zelfvertrouwen, dan zit je lekkerder in je vel. Pure winst, want een kind dat zich prettig voelt, komt beter tot leren.
En er is nog meer: door op zoek te gaan naar verschillen en overeenkomsten in thuistalen breng je gesprekken tot stand. Waar komt een woord vandaan? Waarom wordt het op die manier gebruikt? Zo maak je automatisch kennis met elkaars cultuur. Verbinding tussen talen en culturen zorgt voorbegrip en respect; maatschappelijke bouwstenen van onschatbare waarde.
Dit gaat niet ten koste van het toch al dalende niveau van de Nederlandse taalbeheersing. Juist door spelenderwijs dieper in te gaan op overeenkomsten en verschillen ontstaat meer taalbewustzijn. Daarnaast wordt de woordenschat veel groter; daardoor word je communicatief nog vaardiger. In het begin van de vorige eeuw was het nog heel gebruikelijk dat kinderen pas op de lagere school in aanraking kwamen met het standaard Nederlands en dit uitsluitend in de onderwijsomgeving toepasten. Evengoed behaalden verschillende van hen een universitaire graad. En toeval of niet: de dialecten zijn uit het onderwijs verdwenen, het niveau van taalbeheersing daalt.
Kortom: onze thuistalen, de dialecten, zijn in meerdere opzichten van onschatbare waarde. Laten we die rijkdom erkennen, koesteren en doorgeven aan de volgende generaties. Dat kan op verschillende manieren, op elk niveau van onderwijs.
Er verschijnen bijvoorbeeld steeds meer (voorlees)versies van prentenboeken in verschillende talen; ook in de diverse dialecten. Dat betekent dat je al in de voorschoolse educatie op heel eenvoudige wijze het dialect kunt introduceren, ook als je zelf het dialect alleen passief beheerst.
spelenderwijs dialectonderwijs
Spelend leren is effectief leren. Dat geldt ook voor het eigen maken van dialecten. Ter inspiratie hieronder een reeks voorbeelden.
Basisschool en Dialect: Spelenderwijs Leren en Ontdekken"
- Dialect Memory: Maak een memory-spel met kaartjes waarop woorden staan geschreven in het dialect en de Nederlandse vertaling ernaast. Dit spel helpt leerlingen om de woorden in het dialect te herkennen en te leren.
- Dialect Bingo: Maak een bingokaart met woorden in het dialect. De leraar noemt een woord in het Nederlands en de leerlingen moeten het woord op hun bingokaart aanstrepen als ze het in het dialect kennen. Dit spel stimuleert de leerlingen om het dialect actief te gebruiken en te herkennen.
- Raad het dialect: Laat leerlingen verschillende dialecten horen en laat ze raden uit welke streek het komt. Dit spel is niet alleen leuk, maar geeft ook inzicht in de diversiteit van dialecten in Nederland.
- Dialect Verhalen: Laat leerlingen verhalen schrijven in het dialect en deze aan elkaar voorlezen. Dit stimuleert de creativiteit en de schrijfvaardigheid van de leerlingen.
- Dialect Zangwedstrijd: Laat leerlingen liedjes in het dialect zingen en organiseer een wedstrijd wie het beste zingt. Dit spel moedigt leerlingen aan om het dialect actief te gebruiken en te zingen.
5 Creatieve Manieren om Dialecten in het VO en Mo te Integreren
- Dialect Discussie: Organiseer een discussie over het gebruik van dialect in onze samenleving. Dit spel stimuleert de leerlingen om na te denken over de rol van dialecten in onze maatschappij.
- Dialect Leesclub: Lees boeken in het dialect en bespreek deze met elkaar. Dit stimuleert niet alleen de leesvaardigheid van de leerlingen, maar ook het begrip en de waardering voor dialect.
- Dialect Vertaalwedstrijd: Laat leerlingen teksten in het dialect vertalen naar het Nederlands en andersom. Dit spel daagt leerlingen uit om het dialect actief te gebruiken en hun vertaalvaardigheden te ontwikkelen.
- Dialect Debat: Organiseer een debat over de rol van dialect in onze samenleving en de toekomst van dialect. Dit spel stimuleert leerlingen om hun mening te vormen over dit onderwerp en zichzelf te leren uitdrukken in het dialect.
- Dialect Theater: Laat leerlingen een toneelstuk opvoeren in het dialect. Dit stimuleert de creativiteit, de spreekvaardigheid en het begrip voor het dialect.
Tip: Ontdek Samen de Wereld van Dialect en Thuistaal!
Laat kinderen in hun eigen omgeving onderzoek doen naar dialectwoorden. Hoe begroet je elkaar in een thuistaal? Wat zijn de dialectwoorden voor bijvoorbeeld vlinder, eekhoorn, narcis, laarzen en vergiet? Wordt in de omgeving een andere thuistaal, zoals Turks, gesproken? Dan zijn die woorden eveneens welkom. Zo leer je elkaars wereld nog beter kennen. De dialecten kennen over het algemeen nog geen uniforme schrijfwijze, omdat het met name spreektalen zijn. Krijg je verschillende spellingen aangeboden, bepaal dan samen welke spelling je in de klas aanhoudt.
Over Else Klomps
Gedurende haar onderwijsloopbaan gaf ze les in zowel het regulier als speciaal basis- en voortgezet onderwijs en op de ISK. Tegenwoordig schrijft ze korte verhalen en columns in het Achterhoeks en in het Nederlands. Dit doet ze voor kinderen en volwassenen. Werk van haar is onder meer gepubliceerd in Flonkergood en ROET, Drents Letterkundig Tiedschrift. In november 2022 verscheen haar tweetalige prentenboek Kikvos Kasper en d’n stork / Kikker Kasper en de ooievaar. Levende Talen Nedersaksisch zegt hierover: ‘De kunst om een verhaal te schrijven waarin verbinding wordt gemaakt met de taal van de omgeving én de omgeving zelf, heeft Else verfijnd.’